Răn đe Iran, Mỹ lập nhóm "cải tạo" đúng ngày kỷ niệm đảo chính

“Chiến dịch Ajax”

Xe tăng trên đường phố Tehran trong vụ đảo chính năm 1953

Cuộc đảo chính bắt đầu ngày 15.8.1953 song vấp phải sự phản kháng mạnh mẽ của Chính phủ  Muhammad Mossadegh. Hàng chục người đã bị bắt giữ, Tướng Fazlollah Zahedi, một trong những kẻ chủ mưu được Mỹ mua chuộc trước đó, chạy trốn trong khi Quốc vương Ba Tư, thân phương Tây, tìm cách ra nước ngoài.

CIA cho rằng chiến dịch này khi đó đã thất bại và gửi điện tín cho điệp viên Kemit Roosevelt, người phụ trách chiến dịch đảo chính tại Iran: “Chiến dịch đã thất bại, chúng ta sẽ không tham gia bất kỳ chiến dịch nào chống lại Mossadegh để tránh mọi nguy cơ bị lần ra dấu vết… Đình chỉ mọi chiến dịch lật đổ Mossadegh” 

Tuy nhiên, Foreign Policy dẫn lời ông Malcolm Byrne, người đứng đầu dự án Quan hệ Mỹ - Iran tại Bộ phận Lưu trữ An ninh Quốc gia thuộc Đại học George Washington, cho rằng Kemit Roosevelt đã phớt lờ chỉ thị này. Trao đổi với Tạp chí Foreign Policy, ông Byrne cho biết ít nhất một “người khác đã ở trong phòng cùng với Kermit Roosevelt khi ông ấy nhận được bức điện tín… (Roosevelt) nói rằng không, chúng ta chưa xong việc tại đây”.

Thông tin về việc ông Roosevelt bất tuân mệnh lệnh đã được dư luận biết đến từ trước song nội dung bức điện tín và những thông tin liên quan mới được công bố gần đây. 

Quyết định của Roosevelt đã làm thay đổi lịch sử. Ngày 19.8.1953, với sự hỗ trợ của đám đông “được thuê”, những người tin rằng vẫn được CIA hậu thuẫn, đã tiến hành một cuộc đảo chính thành công. Thủ tướng Mossadegh bị bắt giam, quyền lực lại thuộc về Quốc vương thân phương Tây.

Trong “Chiến dịch Ajax”, giới tình báo Mỹ thực hiện một kế hoạch mua chuộc và đút lót quy mô lớn, thao túng hàng loạt quan chức nhà nước, lãnh đạo doanh nghiệp, giáo sĩ Hồi giáo và thậm chí là các băng đảng tội phạm, từ đó châm ngòi cuộc nổi dậy lật đổ Thủ tướng Mosaddegh. 

Tuy nhiên, điều mà Mỹ không ngờ là cuộc đảo chính đã thổi bùng làn sóng bài phương Tây mạnh mẽ, dẫn tới cuộc khủng hoảng con tin năm 1979, lật đổ Quốc vương Ba Tư và gián tiếp hình thành nên Cộng hòa Hồi giáo nhằm chống lại “Con quỷ Satan” là Mỹ. Cuộc đảo chính đã khiến các lực lượng tự do tại Iran bị cô lập.

Ông Mossadegh được xem là một nhà lãnh đạo dân chủ nhất mà Iran từng có. Ông công khai ca ngợi các giá trị dân chủ và mong muốn xây dựng một nền dân chủ tại quốc gia này. Quốc hội dân cử đã bổ nhiệm ông làm Thủ tướng, vị trí mà ông dùng để thu hẹp quyền hạn của Quốc vương, đưa Iran tới gần hơn mô hình chính trị đã phát triển ở châu Âu. Tuy nhiên, mọi nỗ lực phát triển dân chủ đã bị xóa tan sau ngày 19.8.1953.